Latijns-Amerika: Hoe lang kan Latijns-Amerika een neutrale positie behouden te midden van technologische veranderingen en grote geopolitieke spanningen?

Opnieuw een periode van grote geopolitieke volatiliteit in het verschiet

In de loop van de geschiedenis heeft de wereld periodes van wisselende stabiliteit gekend waarin mondiale grootmachten – vaak mondiale hegemonieën genoemd¹– zijn opgekomen en ten onder gegaan. Op dit moment beleeft de wereld opnieuw een erg volatiele periode als gevolg van veranderingen in de mondiale machtsverdeling. Sinds het einde van de jaren tachtig, in een relatief kalme periode na de instorting van de Sovjet-Unie, zijn de Verenigde Staten de enige mondiale grootmacht geweest. De afgelopen jaren zijn de VS en China echter in conflict geraakt. China is de laatste twee decennia namelijk ook als mondiale grootmacht opgekomen. In deze context is het erg waarschijnlijk dat er een machtsstrijd losbarst waarin de opkomende grootmacht de bestaande spelregels en status quo in vraag stelt. Het is dan ook geen verrassing dat de werking van internationale organisaties als de WHO en de VN, die onder invloed van de VS werden opgericht, momenteel wordt gefnuikt terwijl China de praktijken voor de herschikking van overheidsschulden hervormt. Deze machtsstrijd heeft ook gevolgen voor de rest van de wereld aangezien beide grootmachten een mix van dwingende en stimuleringsmaatregelen gebruiken om hun belangen wereldwijd te verdedigen. Daarbij wordt in de wereldeconomie nu voorrang gegeven aan geopolitieke overwegingen in plaats van aan meer efficiëntie. Landen worden overgehaald om zich bij een van beide partijen aan te sluiten. Daardoor neemt het risico op het uiteenvallen van de wereldeconomie in geopolitieke blokken toe. Deze versplintering gebeurt niet enkel op economisch vlak (bv. door sancties), maar heeft ook gevolgen voor de diplomatie, technologie en militaire aangelegenheden. Nu er een einde komt aan de unipolaire dominantie van de VS, zien sommige regionale grootmachten en niet-overheidsactoren bovendien mogelijkheden om hun eigen agenda’s op een agressieve manier door te zetten. Om die reden neemt de geopolitieke volatiliteit nog verder toe zoals conflicten wereldwijd aantonen, van Oekraïne tot het Midden-Oosten.

Neutrale Latijns-Amerikaanse houding ten opzichte van de geopolitieke rivaliteit tussen de VS en China

Gelukkig is Latijns-Amerika redelijk immuun voor geopolitieke volatiliteit omdat het ver weg ligt van regionale brandhaarden. Bovendien is de regio recent gespaard gebleven van militaire conflicten ondanks de slepende en eeuwenoude grensgeschillen in verschillende landen. Voorbeelden daarvan zijn de geschillen die Peru en Bolivia met Chili hebben, Guatemala met Belize en Guyana met Venezuela en Suriname. De meeste Latijns-Amerikaanse landen hebben historisch gezien sterke banden met de VS, maar zijn er toch in geslaagd een onafhankelijke en neutrale houding aan te nemen bij geopolitieke rivaliteiten. Deze houding wordt ook ‘active non-alignment’ (actieve ongebondenheid) genoemd. Er moet echter worden opgemerkt dat de invloed van China in de regio de afgelopen decennia enorm is toegenomen. Dat is met name het geval in landen als Venezuela en Nicaragua, die gespannen relaties hebben met de VS.

De VS hebben in de meeste landen nog steeds een grote economische, militaire en ‘zachte’ invloed. Desondanks is de invloed van China toegenomen naar aanleiding van verschillende gebeurtenissen. Ten eerste is het economisch belang van China in Latijns-Amerika enorm gegroeid sinds de toetreding tot de Wereldhandelsorganisatie in december 2021. De handel met China is bijna 30 keer groter geworden en is gestegen van 14 miljard USD in 2000 tot 495 miljard USD in 2022. Deze cijfers liggen nu waarschijnlijk nog hoger, vooral omdat de Chinese overcapaciteit (bv. aan elektrische voertuigen) en wederuitvoer hun weg naar de VS hebben gevonden. Dit volume komt echter nog lang niet in de buurt van het volume dat tussen Latijns-Amerika en de VS wordt verhandeld. De totale waarde daarvan bedroeg in 2022 namelijk 1,5 biljoen USD, voornamelijk dankzij de sterke handelsbetrekkingen met Mexico. Bovendien kunnen mogelijke nieuwe invoertarieven van Latijns-Amerikaanse landen op Chinese goederen, zoals de onlangs opgelegde staaltarieven in Mexico, Chili en Brazilië, de handelsgroei in de toekomst ook beperken, afhankelijk van hoe effectief ze zijn. Ten tweede speelt China als ‘s werelds grootste soevereine schuldeiser ook een steeds crucialere rol als belangrijkste soevereine schuldeiser in veel Latijns-Amerikaanse landen. Tot nu toe hebben 21 landen ingetekend op het ‘Belt and Road Initiative’, terwijl landen als Venezuela, Ecuador en Suriname een aanzienlijke bilaterale soevereine schuld hebben ten opzichte van China. Het is ook een belangrijke investeerder, vooral in strategische sectoren zoals kritieke mineralen, technologie en hernieuwbare energie. De VS blijven desondanks de grootste investeerder in de regio met 1,1 biljoen USD tegenover 6,4 miljard USD van China in 2021. Het is echter moeilijk om juiste cijfers te verkrijgen over de weinig transparante Chinese leningen. De VS spelen ook nog steeds de grootste militaire rol in Latijns-Amerika (bv. de ‘war on drugs’ of ‘war on terror’), maar sinds 2010 is de focus verschoven naar het Midden-Oosten en Azië. China heeft tegelijkertijd zijn veiligheidsbanden in de regio ontwikkeld. Zo zijn er sterkere militaire betrekkingen met Cuba en Venezuela, investeringen in de ruimtesector met grondstations voor satellieten over de hele regio en samenwerkingsverdragen met rechtshandhavingsdiensten. Tot slot is China’s ‘zachte invloed’ in de regio ook toegenomen. Met name tijdens de COVID-19-pandemie, toen het medische artikelen en honderden miljoenen vaccindosissen heeft geleverd nog voor het westen dat deed.

Toename in friendshoring, maar obstakels blijven bestaan

De rivaliteit tussen de VS en China, en de neutrale houding van Latijns-Amerika hebben de regio kansen geboden. In eerste instantie door investeringen die de economische groei op de lange termijn zullen stimuleren. Gezien de nabijheid van de regio en haar grote en relatief goedkopere arbeidskrachten, hebben de VS hun oog laten vallen op Latijns-Amerika – in het bijzonder Mexico en Brazilië – voor mogelijke friendshoring. Ze willen Amerikaanse bedrijven namelijk aanmoedigen om hun productie en investeringen te verplaatsen naar landen die geopolitieke bondgenoten zijn. Er worden ook partnerschappen gevormd tussen de VS en landen als Costa Rica en Panama om een regionale toeleveringsketen voor halfgeleiders te ontwikkelen. Zo kan de centrale positie van China in de wereldwijde toeleveringsketen van elektronica worden omzeild.

Een bijkomend aantrekkelijk kenmerk van de regio is dat ze de sleutel tot de wereldwijde groene transitie in handen heeft. Latijns-Amerika heeft grote reserves aan strategische mineralen als lithium en koper. Daardoor is de regio een cruciale partner voor China, dat een dominante positie heeft op het vlak van de wereldwijde verwerking van kritieke mineralen. Het maakt de regio ook aantrekkelijk voor westerse landen die de dominante positie van China willen verzwakken. Vooral omdat Aziatische landen als China al begonnen zijn met uitvoerbeperkingen op te leggen voor strategische mineralen. Dat gezegd zijnde, is friendshoring een langetermijntrend en kan het jaren duren vooraleer landen er de vruchten van kunnen plukken. Bovendien zal een grote investeringsgolf hoogstwaarschijnlijk gehinderd worden door onder andere slechte infrastructuur, onvoorspelbaar beleid zoals de nationalisering van lithium in Mexico, lage effectiviteit, lage productiviteit (de Latijns-Amerikaanse productiviteit is de op één na laagste ter wereld, na het Midden-Oosten) en lage technologische vooruitgang in vergelijking met Aziatische landen. Investeerders kunnen zich ook zorgen maken dat ongebonden economieën in de toekomst gedwongen kunnen worden om voor een bepaald blok te kiezen, waardoor investeringen op de lange baan worden geschoven. Een andere bezorgdheid is dat onrechtstreekse invoer aan verscherpte controles kan worden onderworpen.

Unilaterale handelsbeperkingen, vaak in naam van nationale veiligheid, komen de laatste tijd frequenter voor. Tot nu toe werd dit soort verboden en tarieven opgelegd aan China, de VS of landen die duidelijk een kant hebben gekozen. Er bestaat echter het risico dat wederuitvoer via neutrale derde landen of producten afkomstig van Chinese of Amerikaanse bedrijven die in neutrale landen zijn gevestigd, ook aan sancties worden onderworpen. In 2018 hief voormalig president Donald Trump zware belastingen op Chinese importproducten en deze belastingen zijn grotendeels in voege gebleven. Als gevolg daarvan heeft een aanzienlijk aantal Chinese bedrijven zich vervolgens in Mexico gevestigd. Een van de belangrijkste voordelen daar is de vrijhandelsovereenkomst die Mexico met de VS en Canada heeft gesloten (USMCA). De VS maken zich daar nu zorgen over. Afhankelijk van welke onderdelen worden gebruikt, kunnen deze bedrijven namelijk goederen tegen een veel lager tarief of zelfs tariefvrij naar de VS uitvoeren en zo de tarieven omzeilen die specifiek aan China waren opgelegd. Deze bezorgdheid is verder toegenomen, vooral sinds Mexico vorig jaar de grootste handelspartner van de VS is geworden en daarmee China heeft ingehaald. Daarom zal deze factor waarschijnlijk een belangrijk onderwerp worden in 2026, tijdens de onderhandelingen over de herziening van de USMCA-vrijhandelsovereenkomst die in 2036 afloopt.

Technologisch dilemma in het vooruitzicht

Technologische veranderingen zullen naar verwachting het volgende zijn dat een ingrijpende impact zal hebben op geopolitieke rivaliteiten. In de loop der jaren was er een snelle technologische vooruitgang waarbij de VS jarenlang een voorsprong hadden. China is echter snel een geduchte concurrent geworden. Beide grootmachten zijn overtuigd van de mogelijkheden die technologie biedt en hebben economische druk uitgeoefend en sancties opgelegd om hun technologische voorsprong te vergroten. Een voorbeeld daarvan zijn de maatregelen die ze hebben genomen op het gebied van geavanceerde halfgeleiders. Daarbij krijgen landen en bedrijven steeds vaker te maken met het dilemma dat ze moeten kiezen aan welke technologieën ze de voorkeur geven of welke ze absoluut nodig hebben. In dat opzicht hebben de VS druk uitgeoefend op Latijns-Amerikaanse landen door sancties op te leggen om hen ervan te weerhouden de telecommunicatieapparatuur (5g-telefoonnetwerken) van het Chinese Huawei te gebruiken. Als reden daarvoor zeiden ze dat de apparatuur mogelijk kwetsbaar is voor cyberaanvallen en spionagedreigingen vanuit China. Latijns-Amerikaanse landen kiezen echter nog steeds voor Huawei aangezien Amerikaanse of Europese alternatieven vaak duurder zijn. De vraag is wat er in de toekomst zal gebeuren. De technologische evolutie zet namelijk door, met ontwikkelingen op het vlak van onder andere artificiële intelligentie (AI), slimme steden, digitale valuta en een mogelijk apart grensoverschrijdend betalingssysteem. Bovendien kunnen unilaterale sancties in de toekomst worden uitgebreid naar bedrijven en landen die technologische apparatuur van de rivaliserende supermacht gebruiken uit veiligheidsoverwegingen. In deze context is de vraag hoe lang Latijns-Amerika deze neutrale houding kan volhouden. Terwijl de blokken verder ontkoppelen, groeit namelijk de mogelijkheid dat er uiteindelijk verschillende technologische normen of sancties ontstaan omwille van bezorgdheden om veiligheid en spionage.

Analist: Jolyn Debuysscher – J.Debuysscher@credendo.com

¹ Landen die andere landen beïnvloeden en overheersen dankzij hun economische, militaire en zachte overwicht over andere landen.