Wereld: Op weg naar een nieuwe multipolaire orde met verstrekkende gevolgen

De afgelopen twee jaar werden gekenmerkt door twee grote conflicten: de oorlog in Oekraïne sinds 2022 en de oorlog in Gaza sinds oktober 2023. Deze geopolitieke risico’s wakkeren de instabiliteit in hun respectieve regio’s aan, vergroten de onzekerheid en schaden de wereldeconomie. Ze illustreren en versnellen tegelijkertijd ook de beweging naar een nieuwe multipolaire orde. Samen met de klimaatverandering zullen ze ingrijpende langetermijngevolgen hebben voor de economische, financiële, politieke en institutionele fundamenten van de wereld. 

Meer conflicten ondermijnen de veiligheid en stabiliteit in de wereld 

Het jaar 2023 bewees nog maar eens dat een nieuw tijdperk van onzekerheid en toenemend risico op conflicten is aangebroken. Het sluimerende conflict in Gaza, met brede geopolitieke en economische vertakkingen, laaide opnieuw op en in oktober 2023 brak daar de oorlog uit. Tegelijkertijd was de oorlog in Oekraïne, het eerste grote conflict van deze eeuw, nog aan de gang. Israëls vastberadenheid om Hamas te vernietigen, de ernstige humanitaire crisis in Gaza en het risico op escalatie in de regio waarbij grote mogendheden (met name de VS en Iran) zijn betrokken, bemoeilijken terughoudendheid en vredesinspanningen. Net als de oorlog in Oekraïne is er bij de oorlog in Gaza sprake van een geopolitiek spel, met Houthi-aanvallen op Westerse commerciële schepen in de Rode zee en een vloot van voornamelijk Westerse bondgenoten om deze schepen te verdedigen.

Bovenop de conflicten die momenteel gaande zijn, heeft de wereld te kampen met ernstige sluimerende conflicten die zich voornamelijk in Azië bevinden. De regio staat in het middelpunt van de belangstelling gezien haar belangrijke rol in de wereldhandel en -economie en de aanwezigheid van China, dat met de VS concurreert om het wereldleiderschap. Deze eeuw is de regio getuige geweest van meer en snellere bewapening. Die is er in het bijzonder (maar niet enkel) op gericht om de defensiecapaciteit te vergroten in het licht van de toenemende assertiviteit van China in de regio. De meest risicovolle controverse tussen de VS en China betreft Taiwan en het eiland vormt dan ook het grootste risico op oorlog in de regio. Sinds de zomer van 2022 voert China de militaire druk in de Straat van Taiwan op. Een vreedzame uitkomst lijkt nog onwaarschijnlijker aangezien de regerende onafhankelijkheidspartij het presidentschap heeft behouden na de Taiwanese verkiezingen in januari. De kans op een Chinese invasie, embargo of hybride operaties zal de komende jaren daarom blijven toenemen. In de Zuid-Chinese Zee, met veel omstreden gebieden, zijn de spanningen ook gestegen en zijn er regelmatig confrontaties tussen Filipijnse schepen en de Chinese kustwacht. Het ziet ernaar uit dat de spanningen en het risico op foutieve inschattingen zullen blijven bestaan omdat China en de andere partijen geen compromis kunnen vinden. Wat het Koreaanse schiereiland betreft, hebben de geavanceerde kernwapencapaciteit van Pyongyang en de intensiever afgevuurde raketten het risico op een conflict met Zuid-Korea en de VS verhoogd.

Een nieuwe multipolaire wereldorde is van nature instabiel

Zowel bij de oorlog in Gaza als die in Oekraïne speelt de snel veranderende wereldorde een rol. Daardoor kunnen bevroren conflicten oplaaien in een milieu dat gebaseerd is op een machtsevenwicht en waar conflicten steeds vaker worden opgelost met geweld in plaats van internationale overeenkomsten en diplomatische oplossingen. Azerbeidzjan beslechtte in september 2023 het slepende conflict rond Nagorno-Karabach met een snelle en korte militaire ingreep en Venezuela dreigde met een militair ingrijpen om de olierijke Essequibo-regio in Guyana te veroveren. Dergelijke zaken zouden tot voor kort niet zijn gebeurd omdat de VS toen nog optraden als ‘politieagent’ van de wereld.

Het is een feit dat in de multipolaire wereld het informele en heterogene Zuiden op een groot aantal punten en bij pogingen om meer invloed te krijgen telkens weer tegenover het Westen komt te staan. Dat zal verstrekkende gevolgen hebben voor de wereldwijde veiligheid, stabiliteit, economie, instellingen en normen. De veranderende wereldorde vertaalt zich in een uitbreiding van BRICS (van vijf naar elf leden sinds januari, met nog meer leden in het vooruitzicht) en een toenemende dedollarisatie in de Zuid-Zuidhandel en bij leningen (waar voornamelijk de Chinese renminbi de vruchten van plukt). Bovendien maakt een Amerikaans en een Chinees blok met daartussen een grote groep niet-gebonden landen een versterkte militaire samenwerking tussen Rusland, Noord-Korea en Iran mogelijk. Daarnaast is Rusland als gevolg van de economische sancties de belangrijkste olieleverancier van India geworden. Ook de Chinese export van chips naar Rusland is sterk toegenomen. China is nu Ruslands grootste handelspartner en neemt daarmee de plek van de EU in.

Geo-economische fragmentatie aan de gang

De nieuwe wereldorde vertaalt zich ook in een verschuiving in de mondiale toeleveringsketens. De handels- en economische oorlog tussen de VS en China, gevolgd door de COVID-19-crisis, hebben het proces van geo-economische fragmentatie in gang gezet. Zoals de afgelopen jaren te zien was en ook voor de toekomst wordt verwacht, zullen strategieën voor friendshoring/nearshoring en risicobeperking vormgeven aan nieuwe toeleveringsketens en handels- en investeringsstromen, in het bijzonder voor strategische goederen en diensten. Door de spanningen tussen de VS en China zijn er handelsbeperkingen ingevoerd op chips (door het Westen, onder leiding van de VS) en op kritieke mineralen (door China). Deze zullen waarschijnlijk zowel in de Amerikaanse als in de Chinese ‘blokken’ de toekomstige ontwikkelingen in de groene en energietransitie belemmeren. Bovendien kan het EU-onderzoek naar Chinese subsidies voor elektrische voertuigen leiden tot EU-tarieven en waarschijnlijke Chinese tegenmaatregelen. De stijgende trend van wereldwijde handelsverstoringen lijkt zich voort te zetten in de nieuwe geopolitieke context. Al bij al zal navigeren door politieke en handelsobstakels in de toekomst complexer en riskanter worden en gevolgen hebben voor investerings-, handels- en zakelijke beslissingen.

De klimaatverandering: een bijkomende ingrijpende verandering voor de wereldorde

Naast geopolitieke risico’s, is de klimaatverandering het andere mondiale risico dat een impact zal hebben op de wereldorde. Het jaar 2023 was het warmste ooit gemeten. In combinatie met El Niño nam ook het aantal extreme natuurverschijnselen toe: ernstige droogte in het Amazonegebied, Oost-Afrika en Centraal-Azië, hittegolven in India, grote bosbranden in Europa en Canada en recordverliezen door klimaatrampen in de VS. De COP28 bevestigde nog maar eens de trieste waarheid dat de wereld nog steeds niet de nodige inspanning levert die nodig zijn om de unieke uitdaging van de klimaatverandering aan te gaan en zich aan te passen. Dat zal onvermijdelijk zorgen voor meer economisch, financieel en politiek leed in de toekomst. Die trage vooruitgang wordt verklaard door verschillende factoren zoals weerstand tegen verandering en kortetermijndenken, en natuurlijk ook door de ongekende omvang van de economische transformatie en financiering die op korte termijn nodig zijn. Het gebrek aan wereldwijde samenwerking is echter ook een belangrijke reden aangezien geopolitieke spanningen het moeilijker maken om het eens te worden over doortastende collectieve maatregelen. In de opkomende multipolaire wereldorde zullen grote en middelgrote mogendheden concurreren om een groter deel van de geopolitieke en economische koek of, in het geval van het Westen, in ieder geval om het behoud van de huidige positie. Ze willen niet het risico lopen dat hun ontwikkeling wordt uitgehold ten voordele van andere mogendheden door een versnelde uitfasering van fossiele brandstoffen of door ontwikkelingslanden enorme klimaatfinanciering te bieden vanwege een historisch grotere bijdrage aan de klimaatverandering.

In de toekomst zullen klimaatrisico’s ingrijpende gevolgen hebben voor de wereldorde wat betreft toegang tot natuurlijke hulpbronnen (water, voedsel, kritieke mineralen), conflicten en de socio-economische schade voor individuele landen en hun ecosystemen. Daarom kunnen de huidige economische en geopolitieke prognoses erg onzeker blijken, afhankelijk van hoe de klimaatrisico’s zich op de lange termijn in de praktijk ontwikkelen. De klimaatverandering heeft door handelsbeperkingen ook zichtbare gevolgen voor de wereldwijde handelsstromen. Een toenemend aantal landen dat wordt geconfronteerd met de negatieve impact van de klimaatverandering op de binnenlandse landbouwproductie heeft besloten om de export van een aantal basisvoedingsmiddelen te beperken. Ze doen dat zogezegd om de binnenlandse voedselzekerheid te beschermen (bv. de beperkingen die India oplegt bij de export van rijst en suiker). Meer in het algemeen grijpen (middelgrote en grote) landen steeds vaker terug naar voedsel, energie en nationale veiligheid als beleidsdoelen om protectionistische maatregelen te rechtvaardigen die een negatieve impact hebben op de wereldwijde toeleveringsketens, toegang tot belangrijke grondstoffen en de mondiale prijzen van met name basisvoedingsmiddelen opdrijven. Deze ontwikkelingen zullen in de toekomst steeds vaker voorkomen. Daarom is het opbouwen van een gediversifieerd en betrouwbaar netwerk van handelspartners essentieel om de veerkracht van ieder land te verzekeren, zeker in het licht van de uiteenvallende wereldorde.

Analist: Raphaël Cecchi – r.cecchi@credendo.com